این مقاله درصدد بیان نحوه پیدایش و کاربرد تجارت الکترونیک و امضای دیجیتالی و الکترونیکی و قوانین مرتبط با آنها در روابط تجاری حاضر در جامعه جهانی است. در قانون مصوب کشورمان تعریف دقیقی از تجارت الکترونیک ارائه نشده است. ولی به اختصار از مطالعه کتب و مقالات می‌توان تجارت الکترونیک را به این نحو تعریف کرد که: «تجارت الکترونیکی اجرای فرآیندهای تعاملی بین سازمانی با استفاده از تجهیزات الکترونیکی است و به منزله چتری است که مجموعه‌ای از فرآیندهای الکترونیکی مشخص را در مسیر زنجیره تأمین از فروشنده تا مصرف‌کننده پوشش می‌دهد».
اکنون در بازار و تجارت جهانی از اینترنت جهت ارائه خدمات بهتر و آسان‌تر و نیز کاهش انواع هزینه‌ها معاملاتی استفاده می‌شود و…
امضای الکترونیکی؛ مبحثی دیگر از مقاله است که در مقام مقایسه امضاء الکترونیکی با امضاء اسناد عادی و رسمی و بررسی جایگاه امضای فوق در قانون تجارت الکترونیکی مصوب سال ۸۲ می‌باشد. هم‌چنین بررسی صلاحیت و جایگاه قانونی و تجارب دفاتری که صدور گواهی امضای الکترونیکی در قانون برعهده آنان قرار داده شده و نقاط قوت و ضعف مواد قانونی مرتبط موضوع بخش دیگری از این مقاله را تشکیل می‌دهد.
مقدمه
زمانی ارتباط بین ملل مختلف جهان به لحاظ عدم امکانات حمل و نقل و وسایل ارتباطی غیرممکن و بعضاً یک رؤیا محسوب می‌شد اما اکنون این رؤیا به حقیقت پیوسته است، امروزه علوم و فنون و وسایل ارتباطی مرز نمی‌شناسد و به بیانی کره زمین به دهکده بزرگی تبدیل شده که اخبار آن از همه مناطق و کشورها در کم‌ترین زمان به اطلاع اکثریت قریب به اتفاق ساکنان آن می‌رسد.
با توجه به دانش و علوم و فنون پیشرفته جهان کنونی، دیگر در جوامع بشری جائی برای ساده زیستن وجود ندارد. به اجبار باید برای گذراندن زندگی از اطلاعات و آگاهی‌های عمومی پیشرفته و تخصصی بهره‌مند و برخوردار بود.
در جوامع کنونی بشری، دیگر روابط مردم همچون گذشته ساده نبوده و معاملات آنان مثل چند دهه قبل به خرید و فروش مایحتاج اولیه زندگی اعم از گندم، جو، حبوبات، اسب، گوسفند، احشام و یا زمین و مسکن خلاصه نمی‌شود. امروزه تجارت و ارتباطات تنها محدود به مرزهای یک کشور نبوده بلکه فراملیتی و جهانی است و وسایلی نظیر هواپیما، قطار، اتومبیل، تلفن و ماهواره و رایانه و اینترنت و انواع دیگر دستگاه‌های الکترونیکی در خدمت بشریت و تسهیل در روابط مردم و ملل مختلف است.
روابط عادلانه و صحیح در بین مردم و ملل مختلف جهان نیاز به ایجاد اصول و مقررات الزام‌آور دارد تا نظم و آسایش و عدالت اجتماعی و توسعه اقتصادی در روابط بشری را برقرار نماید. این میسر نمی‌شود مگر با تأسیس سازمان‌ها و تأسیسات داخلی و بین‌المللی که اجرای اصول و مقررات تدوین شده را تضمین نماید.
تجارت در جوامع بشری از خرید و فروش‌های ساده برای رفع نیازهای اولیه زندگی آغاز و با پیشرفت تمدن‌ها متعالی شده و اکنون در قرن حاضر به آن حد از گستردگی و پیچیدگی و علم و تخصص رسیده که موجب شده ابتدا کشورهای متمدن و سپس سایر کشورها به تأسی از آنان دست به تدوین قوانین تجارت بزنند. حقوق تجارت بی‌شک از زمانی آغاز می‌شود که تجارت پا بر عرصه حیات می‌گذارد.۶
حقوق تجارت را در تقسیمات حقوق، جزء حقوق داخلی خصوصی قرار داده‌اند، زیرا روابط افراد کشور را در امر تجارت و هم‌چنین مناسبات تجار را در قبال یکدیگر تعیین می‌نماید. ولی اکنون جنبه بین‌المللی تجارت گسترده‌تر و مهم‌تر از تجارت بین تجار یا افراد یک کشور است و با تأسیس شرکت‌های تجاری در وهله اول و سپس به وجود آمدن شرکت‌های تجاری چند ملیتی در مرحله بعد، نظر جهانیان در امر تجارت به ماوراء مرزهای کشورها معطوف شده است.
حقوق تجارت، عمدتاً حقوق تجار است. و متأثر از عرف و عاداتی است که به تدریج خود تجار وضع کرده‌اند. وقتی به این واقعیت آگاه باشیم که زبان، هدف، اخلاق و عمل تجار دنیا خصائص تقریباً همگون دارند، نزدیک بودن حقوق تجارت کشورهای مختلف جهان به یکدیگر بیشتر قابل توجیه جلوه می‌کند.
هرچه قوانین تجاری به یکدیگر نزدیک باشند، انعقاد معاملات بین کشورها سهل‌تر و تعداد آنها فراوان‌تر و سرعت در اجرای آنها بیشتر خواهد بود. انجام معاملات در جوی هماهنگ و بدون تنش قطعاً به توسعه کشورها کمک کرده و نهایتاً در تثبیت صلح جهانی میان ملت‌ها مؤثر خواهد بود. بیهوده نیست که در سال‌های اخیر، به تعداد کنوانسیون‌هایی که در جهت تدوین قواعد تجاری وضع و امضاء شده‌اند، افزوده شده است.
معاهداتی که به تشکیل جوامع مشترک اروپا انجامید، نتیجه وجود فکر تدوین قواعد متحدالشکل تجاری برای مراودات بین‌المللی است. ۷
ظهور شرکت‌های تجاری با سرمایه‌های کلان و به ویژه شرکت‌های چند ملیتی تجاری و حضور در عرصه‌های مختلف اقتصادی اعم از تولید و توزیع و فروش و حمل و نقل کالاهای مختلف موجب شده که دید مردم و به ویژه تجار و حقوقدانان به مفاهیم و واژه‌ها و تعاریف قبلی، تغییر یافته و با مفاهیم جدید که کاربردی‌تر است به آنها نگریسته شود. قانون تجارت ایران با الهام از قانون سال ۱۸۰۷ فرانسه در سال ۱۳۱۱ به تصویب رسیده و اکنون بیش از هفت دهه است که تغییر و تحول چندان چشمگیری، به جزء لایحه اصلاح قانون نداشته است.
در ماده یک آن در تعریف تاجر آمده «که تاجر کسی است که شغل معمولی خود را معاملاتی تجاری قرار بدهد» ۸
استادان حقوق تجارت هم با عنایت به اینکه در تعریف تاجر از واژه (کسی) در قانون تجارت استفاده شده است، مصر بر این امر بودند که دانشجویان در تعریف تاجر از واژه «شخص» استفاده نکنند. چون شخص اعم از حقیقی یا حقوقی است، در حالی که در جهان امروز مراودات تجاری بین شرکت‌های تجاری به مراتب بیشتر از تجارت بین اشخاص حقیقی، است.
این واقعیت موجب شده که در پیش نویس قانون تجارت جدید در ماده یک در تعریف تاجر بیان شود «تاجر شخصی است که به منظور کسب منفعت مادی، برای خود به فعالیت تجارتی اشتغال دارد». این تعریف با واقعیات روابط تجاری حاکم در جهان همخوانی دارد.
اما تجارت الکترونیکی در حقیقت فرآیند خرید و فروش محصولات و خدمات در شبکه اینترنت است. قانون تجارت الکترونیکی ایران مصوب دی ماه سال ۸۲ تجارت الکترونیک را تعریف ننموده اما سازمان تجارت جهانی ۹ در اعلامیه مورخ ۲۵ سپتامبر ۱۹۹۸ تجارت الکترونیکی را چنین تعریف نموده: «تولید، توزیع، بازاریابی، فروش یا تسلیم کالاها و خدمات از طریق وسائل الکترونیکی».
سابقه تجارت الکترونیک:
اختراع تلفن در مراحل مقدماتی که فقط یک وسیله ساده ارتباطی در داخل یک شهر بود با پیشرفت خود فراتر از محدوده کشورها و قاره‌ها رفته و بالاخره جهانگیر شد و تحولات عظیمی را در روابط افراد به وجود آورد، تلفن در سیر تکامل خود دیگر وسیله ساده برای احوال‌پرسی و خبررسانی نبوده بلکه در روابط مختلف افراد نقش مؤثری ایفاء و موجب گردید که افراد اعم از بازرگانان و تجار و شرکت‌ها و تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و… از این وسیله برای کاهش مسافت‌ها و هزینه‌ها در روابط تجاری خود سود جویند.
پیشرفت صنعت مخابرات و ابزار مرتبط با آن و نیز حضور (رایانه) در زندگی مردم و گسترش اینترنت در پایان سده بیستم همچون اختراعات دیگری بشری مانند کشتی، قطار و هواپیما و برق تحول شگرفی در روابط ساکنین کره زمین ایجاد کرد.
هرچند نمی‌توان تاریخ دقیق آغاز تجارت الکترونیکی را بیان کرد، ولی مسلماً این تجارت با توسعه و پیشرفت سخت‌افزارهای الکترونیکی ارتقاء دهنده ارتباطات و افزایش استفاده از اینترنت در میان کاربران که محیط اینترنت را در جهت تبلیغات به کار گرفته‌اند آغاز شده است.۱۰
همچنان که بیان شد پس از اختراع تلفن توسط گراهام بل که ابزار و فنون الکترونیکی وارد زندگی بشر و نیز حوزه ارتباطات شد اختراع وسایلی دیگر نظیر، رادیو، تلویزیون، ماهواره و رایانه، هر یک به نوبه خود با یک ماهیت تکاملی مبنایی برای توسعه فناوری‌های قبل از خود شدند.
رایانه و اینترنت، جدیدترین اما پرنفوذترین فناوری بشر، انقلابی را در زندگی مردم و دنیای تجارت و اقتصاد ایجاد نموده و وجود خود را به تمام کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته تحمیل نموده و عملاً کشورهای جهان با توجه به جهانی شدن اقتصاد بر پایه تجارت آزاد نمی‌توانند از فرآیند توسعه اطلاعات و فرآیند «توسعه فناوری ارتباطات» به دور باشند.
پیشرفت و توسعه تجارت الکترونیکی در دهه‌های اخیر موجب پیدایش فعالیت‌ها و نوآوری‌های جدید شده که در دنیای سنتی اصولاً معنی نداشت. به عنوان مثال شرکت‌هایی در کشورهای مختلف تأسیس شده و خدمات اینترنتی و تبلیغاتی انجام می‌دهند و یا روش‌هایی را ارائه می‌دهند که کاربران در کم‌ترین زمان هدف مورد نظر خود را جستجو می‌کنند. و یا شرکت‌هایی که در تهیه برنامه‌های نرم‌افزاری و یا صنایع سخت‌افزاری فعالیت دارند.
ورود تجارت الکترونیک به عرصه زندگی بشر، موجب کاهش و بعضاً حذف امور بر پایه کاغذ و کاهش مرسولات پستی و کاهش هزینه‌ها و حذف بسیاری از واسطه‌ها از بازار گردیده ۱۱ و امید می‌رود که تجار و مردم کشورمان نیز با توجه به تصویب قانون تجارت الکترونیکی و حمایت دولت از این فناوری جدید در عرصه‌های بین‌المللی شاهد رشد روز افزون آن باشیم.
تعریف تجارت الکترونیک
تجارت الکترونیکی اجرای فرآیندهای تعاملی بین سازمانی، با استفاده از تجهیزات الکترونیکی است واژه «الکترونیکی» به ترکیبی از قابلیت‌های مخابراتی و رایانه‌ای اطلاق می‌شود.
تجارت الکترونیکی به منزله چتری است که مجموعه‌ای از فرآیندهای الکترونیکی مشخص را در مسیر زنجیره تأمین از فروشنده تا مصرف‌کننده که اغلب تشابه فیزیکی دارند پوشش می‌دهد..
فرآیندهای تجارت الکترونیکی در واقع طیف کلی فعالیت‌های انسانی: از تجارت تا سرمایه‌گذاری، از آموزش تا سرگرمی و از دولت تا مذهب را شامل می‌شوند. تجارت اینترنتی و (الکترونیکی) داد و ستدی نو و آزاد است که به تدریج در همه بخش‌های صنایع (تولید و خدمات) نفوذ کرده و در مورد کالاهای ثانوی و ملزومات فرعی در فرآیند تولید محصول، از قبیل ملزومات کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد.۱۲
تجارت الکترونیک پدیده‌ای نو و محصول اندیشه بشر است. در ترکیب (فناوری اطلاعات) ۱۳ و ارتباطات و هم‌گرایی بین این فناوری با فرآیند توسعه اطلاعات، تجارت الکترونیک عرصه‌ای پر از نوآوری‌ها و شگفتی‌ها نشأت گرفته از دانش روز بشری و موجب انقلاب در سنن و عادات و رویه‌های تجاری گذشته است، استفاده از اینترنت در روابط تجاری و در تجارت آزاد برای همه اجتناب‌ناپذیر است.
در تجارت الکترونیک، مرزها و محدودیت‌های معاملاتی داخلی کشورها، فواصل جغرافیایی و صرف وقت منتفی شده و مبادلات تجاری فی‌مابین اشخاص و دولت‌ها بر پایه اطلاعات الکترونیکی صورت می‌گیرد. که موجب سرعت در امر تجارت و کاهش هزینه‌ها است.
در جهان حاضر حجم تجارت الکترونیک هر روز افزایش می‌یابد و مراودات تجاری به صورت آن‌لاین Online و آف لاین Offline بین اشخاص و شرکت‌ها در جریان است و آمار جهانی حاکی از این امر است.
تجارت الکترونیکی به لحاظ دارا بودن سرعت و کارایی زیاد از یک سو و کاهش هزینه‌ها و بهره‌برداری از فرصت‌های زودگذر و عدم محدود شدن به مرزهای جغرافیایی و قابلیت دسترسی (Availability) در تمام شبانه‌روز از سوی دیگر عرصه جدیدی را در رقابت تجاری و اقتصادی بین کشورها گشوده است و عدم استفاده هر کشوری از این شیوه نتیجه‌ای جز انزوای آن کشور در عرصه اقتصاد و تجارت جهانی در بر نخواهد داشت.
آنچه مسلم است روابط نوین در امر تجارت نیاز به نظم و امنیت و تضمین‌های قاطع با نیازهای جدید دارد تا حقوق افراد وارد در این عرصه را تأمین و سد راه فعالیت اخلال‌گران و بزه‌کاران باشد. تدوین قوانین بین‌المللی با نظر کشورها و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند امنیت و نظم عمومی را در جهان تضمین و برقرار نماید.
کشور ما نیز در عرصه حاضر، با تصویب قانون تجارت الکترونیکی و تهیه پیش‌نویس قانون تجارت جدید و پیش‌بینی اسناد تجاری الکترونیکی در این قانون باید در عرصه جهانی با تقویت قابلیت اتصال به شبکه‌های جهانی و ارائه خدمات حمایتی از تجارت الکترونیکی بیش از پیش عمل نماید.
اینترنت و بازاریابی در آن
اینترنت شبکه مستقل و جهانی است که براساس ابتکارات دولت آمریکا در سال ۱۹۶۴ پا به عرصه وجود گذاشت و اولین گروه اینترنتی DARPA در سال ۱۹۶۹ مستقر گردید.
اینترنت محیطی است که براساس تقاضا و نه عرضه ایجاد شده است. ۱۴ اینترنت در مالکیت هیچ اداره مرکزی نیست و توسط هیچ مرکزی مدیریت نمی‌شود. و دلیل موفقیت سریع اینترنت در وهله اول فراغت از محدودیت جغرافیایی و مرزهای کشورها است و دیگر اینکه نشر برای هر کس در اینترنت آسان و آزاد است و در کشورهای آزاد جهان بیش از سایر کشورها رشد کرده و در خدمت کاربران قرار گرفته است. اینترنت اکنون یک رسانه ارتباطی قدرتمند و جذاب است.
وب و مرورگر
فناوری نرم‌افزاری وب اساس رشد اینترنت را تشکیل می‌دهد. روش دسترسی جهانی یا HTML در زبان نشانه‌گذاری فوق متنی است. برای اولین بار تیم برنرزلی این فناوری را با موفقیت در زمان اشتغال خود در تأسیسات فیزیک CERN در سوئیس به اجرا گذارد. برنرزلی اندیشید چه عالی خواهد شد اگر همه فیزیکدانان بتوانند با استفاده از سیستم‌های رایانه‌ای و نرم‌افزاری متفاوت، با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
به این ترتیب وب جهانی (W.W.W) که از محدودیت‌های فیزیکی فراتر رفت و همه جهان را در برگرفت، متولد شد. ۱۵
مرورگر
مرورگر، نرم‌افزار دیگری است که امکان دسترسی جهانی به اینترنت را فراهم ساخت و آن نرم‌افزاری است که در رایانه‌های (رایانه) سرویس گیرنده جای می‌گیرد و واسطه دسترسی نرم‌افزارهای دیگر به شبکه می‌شود و امکان مشاهده محتوای رسانه‌ها را برای کاربران وب فراهم می‌سازد.
در اینترنت عمدتاً دو نوع حوزه وجود دارد، حوزه‌های ژنریک سطح بالا ۱۶ و حوزه سطحی بالا با کد کشور ۱۷ حوزه‌های ژنریک سطح بالا از زمره حوزه‌های باارزش بالا هستند و نشان می‌دهد که حضور آنها جهانی است. به عنوان نمونه Net. Org.com می‌باشد. تا سال ۱۹۹۹ مؤسسه استانداردهای ملی (NSI) در آمریکا تنها مرجع ثبت و اداره حوزه‌های ژنریک سطح بالا بود. اما از آن سال سازمان غیرانتفاعی ۱۸ تأسیس شد و تصمیم بر آن شد که ثبت این حوزه‌ها به چندین مرجع مورد تأیید سازمان فوق واگذار شود. هرچند اینترنت به فناوری وابسته است، ولی در عین حال به منزله فعال‌کننده کاربرد فناوری در تجارت و دیگر عرصه نیز به حساب می‌آید.
در دنیای تجارت الکترونیکی بیرونی، اینترنت امکان استفاده از انواع فناوری‌های نرم‌افزاری را فراهم می‌آورد که نوع مربوط به جستجو و دسترسی به اطلاعات آن در چند سال اخیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است.
اکنون در بازار و تجارت جهانی از اینترنت جهت ارائه خدمات بهتر و آسان‌تر و نیز کاهش انواع هزینه‌های معاملاتی استفاده می‌شود. و این امر سبب شده واحدهای کار و کسب و شرکت‌ها اعم از کوچک و بزرگ بیش از پیش حضور خود را در شبکه نشان دهند. قواعد و مقررات تجارت در اینترنت با آنچه بشر به صورت سنتی هزاران سال در مراودات تجاری انجام داده یا می‌دهد متفاوت است.
با اینکه اینترنت ذاتاً بین‌المللی است اما بیشتر قوانین و مقررات موجود، آثار و قدرت اجرایی کشوری و محدود مرزی دارند و استفاده از اینترنت به صورت کامل در همه کشورها آزاد نیست و با محدودیت‌هایی روبه‌رو است.
مشکلات و محدودیت‌ها اکثراً در کشورهای جهان سوم و توسعه نیافته و نیز در حال توسعه است که موانعی را در راه توسعه تجارت الکترونیکی و استفاده بهینه از اینترنت ایجاد کرده‌اند. دانش و فنون بازاریابی در طول تاریخ بشریت متفاوت و متأثر از فناوری‌های زمان خود بوده با اختراع دستگاه چاپ و نیز رادیو و تلویزیون و رایانه سیستم بازاریابی نیز متحول شده و اکنون ابزار الکترونیکی در خدمت تجارت می‌باشند و هر روز هم به رشد و فناوری جدید خود ادامه می‌دهند.
در اینترنت مراحلی در داد و ستد است که چرخه تجارت الکترونیکی ۱۹ نامیده می‌شود و همان‌طور که بیان شد با روند تجارت سنتی متفاوت است.
خریداری که از طریق اینترنت درصدد خرید کالای مورد نیاز خود است از طریق موتورهای جستجو، ۲۰ جستجوی خود را در اینترنت آغاز کرده و عرضه‌کننده کالای مورد نظر خود را انتخاب می‌کند و مذاکراتی در مورد معامله و شرایط آن با عرضه‌کننده به عمل می‌آورد و در صورت دادن سفارش الکترونیکی باید فرم عرضه شده را پر نماید. ۲۱
در فرم‌های سفارش الکترونیکی معمولاً اطلاعاتی در خصوص نام خریدار، شماره کارت اعتباری و کیفیت کالا… و نحوه پرداخت و نیز بعضی از شروط پس از خرید و تضمین‌های لازم (در صورت معیوب بودن کالا) پیش‌بینی شده است. ولی آنچه مهم است چون اینترنت در مالکیت شخص خاصی نیست احتمال سوءاستفاده در آن می‌رود و شاید سایت عرضه‌کننده کالا سایت واقعی نباشد که ضرر و زیان حاصل از این امر بر خریدار تحمیل خواهد شد.
انواع تجارت در اینترنت
- تجارت بین واحد کاری یا تجارت (بنگاه) و مصرف‌کننده مثل فروش یک کالای خاص و یا خدمات مسافرتی. ۲۲
- تجارت بین دو واحد کاری یا تجاری مثل تجارت بین کارخانه اتومبیل‌سازی و سازنده قطعات. ۲۳
- تجارت بین دو مصرف‌کننده مثل مزایده و مناقصه توسط شبکه اینترنت ۲۴
- تجارت بین یک واحد تجاری (بنگاه) و سازمان دولتی و پرداخت حقوق دولتی مثل مالیات و عوارض از سوی واحد تجاری به سازمان دولتی. ۲۵
- تجارت بین مصرف‌کننده و سازمان دولتی و پرداخت مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی به سازمان‌های دولتی ۲۶ و ۲۷.
فرآیند جهانی شدن تجارت الکترونیک:
اقتصاد فعلی کشورهای جهان تحت تأثیر شدید فناوری اطلاعات و ارتباطات قرار گرفته، فناوری اطلاعات (IT) باعث خلق شیوه‌های جدید تولید، ابزار جدید و روش‌های مختلف ارتباطات، کالا و خدمات نو و اشکال جدیدی از اجتماعات شده است. این اقتصاد به سوی تغییرات ساختاری هدایت می‌شود که به وسیله جریان جهانی شدن از یک طرف و انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات از دیگر سو بدون هیچ‌گونه محدودیت‌های فاصله‌ای و زمانی در جریان است.
انتقال سریع عقاید و الگوها و نوآوری‌ها و اطلاعات از نقاط مختلف جهان به نقاط دیگر از جنبه‌های جهانی شدن تجارت الکترونیکی است.۲۸
پس از آخرین جنگ جهانی دولت‌ها و اکثر ملل متمدن جهان که خسارات جانی و مالی را متحمل شده بودند با تغییر روش در نگرش به روابط جهانی بین دول مختلف ضمن تأمل در برقراری صلح در جهان دست به کار به وجود آوردن سازمان‌هایی در این رابطه شدند. در داخل محدوده‌های مرزها به ساخت کشورهای خود به ویژه تقویت صنایع و کارخانه‌ها و تولیدات صنایع مادر برآمدند. صنایعی که در رفع نیازهای اولیه انسان نقش مؤثر دارند از رشد چشمگیری برخوردار شدند به خصوص صنایع غذایی و پارچه‌بافی و تولید آهن و فولاد که این مواد در تأمین قطعات کارخانه‌ها مؤثر بوده و عوامل کلیدی رشد اقتصاد و عوامل تولید بودند و داشتن مواد خام این صنایع برای کشورها مزیت تجاری محسوب می‌شد و جابجایی و حمل و نقل این مواد خام خود باعث ایجاد راه‌های ارتباطی و جاده‌ها و به ویژه خطوط آهن و فرودگاه‌ها گشت.
اختراع در هر کشور با نوآوری و فناوری همراه هست و کشور مخترع اقدام به تولید و صادرات کامل به کشور مصرف‌کننده می‌کند، کشور مصرف‌کننده، امور مونتاژ را به عهده می‌گیرد که پس از طی پروسه‌ای خود به کشور «مادر» در تولید آن صنعت تبدیل می‌شود. و این روند تجارت همچنان ادامه دارد. ۲۹
در چند دهه اخیر به ویژه از سال ۱۹۷۰ به بعد اقتصاد به سوی جهانی شدن ۳۰ گام برداشته و با توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در کنار کاهش منظم و اصولی موانع تجاری در سطح جهان به پیش می‌رود. شرکت‌های بزرگ اجازه یافتند که موانع موجود در فرآیندهای تولید (نظیر مرزهای جغرافیای) را بشکنند و در بازارهای مختلف جهان استقرار خود را نهادینه کنند. هرچند شکسته شدن مرزهای جغرافیایی موجب جهانی شدن اقتصاد می‌شود. ولی می‌تواند موجب ایجاد مرزهای جدیدی، مانند دسترسی یا عدم دسترسی به مخابرات شود. کشورهای جهان سوم و در حال توسعه باید گام‌های مؤثری در این راه بردارند چون که ارتباطات توسعه یافته، رقابت جهانی را در تجارت به پیش می‌برد.
در قرن حاضر، تجارت الکترونیکی، تغییرات گسترده‌ای در ساختار رقابتی صنایع ایجاد خواهد کرد. اهمیت عواملی از قبیل هزینه کم، کیفیت بالا و خدمات به مشتریان مشکل‌پسند ۳۱ در سطح جهانی افزایش خواهد یافت. ۳۲
آمارهای اعلامی توسط سازمان همکاری اقتصادی و توسعه OECD در سال‌های اخیر نشانگر این واقعیت است که تجارت اینترنتی بالغ بر تریلیون دلار می‌باشد که با توجه به جوان بودن این فناوری رقمی قابل ملاحظه است.
هرچند اغلب خریداران، خرید نهایی خود را به صورت آف لاین (offline) انجام می‌دهد، ولی خیلی از شرکت‌های تجاری از یک وب‌سایت به عنوان بخشی از یک استراتژی برای دست یافتن به بازارهای جدید استفاده می‌کنند شرکت‌های بزرگ اینترنتی همچون yahoo تأثیر و نقش زیادی به لحاظ کاهش هزینه‌ها در خریدها به صورت آن لاین (online) دارند.
با جهانی شدن اقتصاد، دیگر دولت‌ها تنها حاکمان اقتصاد نخواهند بود بلکه سازمان‌های بین‌المللی در مؤسسات مالی و پولی بین‌المللی و شرکت‌های چند ملیتی و فراملی و سازمان‌های غیردولتی در عرصه‌های اقتصادی پابه عرصه وجود خواهند گذاشت که امید است کشور ما نیز با جذب سرمایه‌های خارجی و داخلی و قانونمند کردن فعالیت‌های تجاری با کم کردن بوروکراسی حاکم و نگرش نوین به اقتصاد جهانی از این قافله عقب نماند و دولت، نه به عنوان سرمایه‌گذار و انحصارگر بلکه به عنوان ناظر و تضمین‌کننده روابط تجاری و با توسعه شبکه‌های مخابراتی و فناوری در تسهیل این امر گام‌های مؤثری بردارد.
در بعد جهانی هم تنظیم و تدوین مقررات و قواعد جهانی تضمین‌کننده روابط تجاری و فعالیت اقتصادی فرامرزی بوده و خواهد بود که بایستی متناسب با قواعد نهادهای جهانی مثل سازمان تجارت جهانی ۳۳ و صندوق بین‌المللی پول ۳۴ و بانک جهانی باشد. ۳۵
موانع در تجارت الکترونیک
به کارگیری هر نوع ابزار و علوم نیاز به داشتن دانش و فن مختص آن ابزار یا علم خاص می‌باشد، نبود دانش و تجربه کافی و مؤثر از بزرگترین موانع در تجارت الکترونیکی است. بینش به تجارت الکترونیک با همان بینش به تجارت سنتی کم‌کم در روابط تجاری و اقتصادی جوامع با پیشرفت و اختراع ابزار الکترونیکی جدید رنگ می‌بازد. جامعه جهانی رویکردی سریع به عرصه تجارت الکترونیک نموده و این امر در چند سال اخیر آغاز شده، لذا تجربه طولانی را پشت سر ندارد در نتیجه این سؤال پیش می‌آید که در این رابطه به چه چیزی می‌توان اطمینان نمود و به چه چیزی باید سوءظن داشت؟
حجم سرمایه‌گذاری در تجارت الکترونیک ضمن ریسک نیاز به تصمیم‌گیری صحیح و قاطع دارد و از سوی دیگر باید از تعهدات حاصله آگاهی داشت. میزان سرمایه‌گذاری برای پذیرش راهکارهای تجارت الکترونیکی، مستقیماً با حجم معاملات اقتصادی و ماهیت راه‌حل‌های موردنظر ارتباط دارد و ماهیت تعهدات، ارتباط مستقیمی با عوامل اعتمادزا دارد. موانع دیگری نیز در تجارت الکترونیک این تجارت نوپا و روبه رشد وجود دارد و می‌توان گفت: علی‌رغم رشد سریع اینترنت، هنوز نفوذ آن به ویژه در کشورهای در حال توسعه با توجه به وضعیت اقتصادی آنان محدود است.
در بعد بین‌المللی رفع نقایص در سیستم‌های تشخیص هویت مثل (ثبت اسناد اینترنتی، شخص ثالث یا داور مورد اعتماد، شناسایی کامل قوانین) هرچند از نظر فنی امکان‌پذیر است، ولی در اجرا با مشکل مواجه است.
مانع دیگر در تجارت الکترونیک، به جهت اتکاء به ابزار و فناوری، نیاز مبرم به افراد متخصص و طراحان و مجریان مجرب در این رشته می‌باشد. استخدام واستفاده از این نیروها نیاز به پرداخت دستمزدهای بالایی دارد که این متخصصان معمولاً از شرکت‌های تجاری و سازمان‌ها درخواست می‌نمایند و در حال حاضر کمبود نیروهای متخصص امری واقعی است و باید تدابیری جهت تربیت و تعلیم نیروهای متخصص و طراحان به سرعت اندیشیده شود. تا داده‌ها و اطلاعات ایجاد شده در وب سایت یک سازمان یا شرکت که بازتاب فعالیت آن به حساب می‌آید هر آن به روز باشد و این امر اهمیت حیاتی برای آن سازمان و یا شرکت دارد. چون اداره کردن گروه‌های گپ‌زنی امری است مشکل، ولی نظارت متخصصان و اداره وب سایت توسط آنان زمانی که وب سایت بر شبکه قرار می‌گیرد و فعال می‌شود روز به روز اهمیت بیشتری می‌یابد. یکی از مهم‌ترین وظایف آن، برقراری ارتباط با کاربران و اعلام این موضوع است که اطلاعات ارائه شده به آنان تازه‌ترین اطلاعات قابل دسترسی است. نگهداری محتوا یکی از مهم‌ترین امور مهم در سیاست‌گذاری شرکت است.
در کشور ما با وجود تصویب قانون تجارت الکترونیکی در تاریخ ۱۷/۱۰/۸۲، که تعریف دقیقی از تجارت الکترونیک نیز ننموده در مواد ۷۹ و ۸۰ تنها وزارت بازرگانی را موظف نموده که زمینه‌های مرتبط با تجارت الکترونیکی را که در اجرای قانون مؤثر می‌باشد شناسایی کرده و با ارائه پیشنهاد و تأیید شورای عالی فناوری اطلاعات، خواستار تدوین مقررات مربوطه و آیین‌نامه‌های این قانون توسط نهادهای ذی‌ربط گردد. و تاکنون آیین‌نامه‌های مربوط که می‌بایست توسط وزارت‌خانه‌های مختلف پیشنهاد شود، تصویب نشده و با توجه به سرعت کشورها در تسخیر بازارهای جهانی از این طریق، تدوین آیین‌نامه ضروری به نظر می‌رسد.
از سوی دیگر در قانون، وزارت بازرگانی موظف شده به منظور حمایت از فعالیت‌های تجارت الکترونیکی، با تجمیع واحدهای ذی‌ربط مرکزی را در این وزارت‌خانه ایجاد نماید. این امر مستلزم تهیه اساسنامه و آیین‌نامه اجرایی مربوطه است. با وجود بیش از هفتاد سال قانون ثبت اسناد و املاک و قانون دفاتر اسناد رسمی و حضور سازمان ثبت اسناد و املاک و دفاتر اسناد رسمی در سامان‌دهی و رسمیت بخشیدن به معاملات مردم در کشور و ثبت شرکت‌های تجاری و انتقال سهام و سهم‌الشرکه و سامان‌دهی به وضعیت و مدیریت شرکت‌های تجاری و ثبت اختراعات و حمایت از حقوق مخترعین و اخیراً حضور در سازمان جهانی حمایت از حقوق مالکیت معنوی و… می‌بایست سازمان ثبت اسناد و املاک کشور و دفاتر اسناد رسمی را مجریان قانون تجارت الکترونیکی قرار می‌دادند. در اروپا و آمریکا نیز ثبت اسناد تجاری و امضای الکترونیکی توسط دفاتر اسناد رسمی که سالیان طولانی تخصص در این امر دارند انجام می‌شود.
به نظر می‌رسد با توجه به قدمت و تخصص سازمان ثبت و دفاتر اسناد رسمی در کشور نیاز به تأسیس مراکزی جداگانه و بسط دادن مراکز دولتی که با سیاست کوچک کردن دولت متناقض است، نمی‌باشد. گذشته از مطالب بیان شده در کشور ما موانع دیگری نیز در راه توسعه تجارت الکترونیک وجود دارد که عبارتند از:
- الف: محدودیت خطوط ارتباطی و سرعت پایین آنها در انتقال داده‌های الکترونیکی که شرکت مخابرات باید با استفاده از فناوری‌های نوین درصدد رفع موانع برآید.
- ب: عدم وجود شبکه اصلی تجارت الکترونیکی در کشور و برنامه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مربوط.
- ج: عدم اطلاع کافی سازمان‌ها و شرکت‌ها و مؤسسات دولتی و غیردولتی از تجارت الکترونیکی و مزایای مربوط به آن.
- د: کمبود متخصصین تربیت شده در خصوص تجارت الکترونیکی با توجه به سیستم جهانی و شبکه اینترنت و کمبود دانش و فرهنگ استفاده از تجارت الکترونیکی.
- ه: شفاف نبودن حقوق گمرکی و مالیاتی قابل وصول از تجارت الکترونیکی و عدم تضمین امنیت کافی در تجارت الکترونیکی و سری ماندن اطلاعات مربوطه و…
امیدواریم با عنایت به گردهم‌آیی چند ماه قبل نمایندگان ۱۴۷ کشور جهت تدوین مقررات گمرکی در تجارت الکترونیکی، کشور ما نیز بتواند با رفع موانع ذکر شده و موانعی که در عمل پیش خواهد آمد و اطلاعات ما از آن کم است، بتواند در عرصه بین‌المللی حضور فعال داشته و از رشد و رونق اقتصادی همگام با کشورهای توسعه یافته برخوردار شویم.
