وصیت نامه سندی است که به ما به موجب آن میتوانیم درخصوص یک سوم امول خود بعد از مرگ تصمیم بگیریم و یا اینکه فردی را مامور به انجام اموری پس از مرگ خویش نمایم، مانند: اختصاص دادن بخشی از اموال در راه مصارف عام المنفعه یا سپردن وصایت فرزند مهجور خود به شخصی قابل اعتماد با توجه به گزارش قوه قضاییه از نظر شکل تنظیم باید گفت وصیتنامه به صورت رسمی از آمار پرونده‌های قضایی می‌کاهد زیرا درصد بالایی از پرونده‌های موجود در محاکم، مربوط به دعواهایی از قبیل ارث یا عدم پذیرش وصیتنامه عادی متوفی یا وصیتنامه ناقص است. در حقیقت، در وصیتنامه رسمی، نیازی به گذراندن مراحل دست و پاگیر و طولانی قضایی و اداری وجود ندارد.
تعریف وصیت:
وصیت : عملی حقوقی است که به موجب آن وصیت کننده (موصی) به طور مستقیم یا بواسطۀ دیگری در اموال یا حقوق خود برای بعد از مرگ تصرف می کند.
وصیت مطابق مادّه ۸۲۶ قانون مدنی دو قسم است:
۱- وصیت تملیکی:
وصیت تملیکى عبارت است از اینکه کسى عین یا منفعتى را از مال خود براى زمان بعد از فوتش به دیگرى مجّانا تملیک کند. در واقع، این نوع وصیت عمل حقوقی مجانی یا باصطلاح حقوقی غیر معوض است که اموال شخص متوفی پس از فوتش، به تملّک دیگری در می‌آید. در هر صورت این تملیک با قبول وصیت شونده در پی فوت وصیت کننده تحقق می یابد، گرچه در وصیت بر افراد نامحدود و غیر محصور قبول آنها شرط نیست.
نکته حائز اهمیت اینکه؛ قبول موصی له قبل از فوت موصی مؤثر نیست، زیرا موصی می تواند از وصیت خود منصرف شود. لیکن چنانچه موصی له وصیت را بعد از فوت موصی قبول کند و موضوع وصیت را قبض (تصرف) کند، دیگر نمی تواند وصیت را رد کند و بعبارت دیگر، تمّلک موضوع وصیت تحقق می یابد.
۲- وصیت عهدى:
که عبارت است از اینکه شخصى یک یا چند نفر را براى انجام امر یا امورى یا تصرفات دیگرى مأمور مى‌نماید. گاهی شخص وصیت‌کننده از شخصی می‌خواهد تا عملی را برای او انجام دهد مثلاً وصیت میکند که بعد از مرگش بعضی از اموالش و امور ایشان مدیریت کند، یا بدهی‌هایش را پرداخت کند.به این نوع وصیت در اصطلاح حقوقی وصیت عهدی می گویند.
کسی که به عنوان مجری انجام وصیت قرار می‌گیرد میتواند در زمان زنده بودن وصیت کننده با این وصیت مخالفت کند و نپذیرد اما پس از مرگ وی، مجری باید به انجام آنچه که موضوع وصیت متوفی بوده عمل کند. برای مثال ممکن است شخصی از وصی بخواهد یک زیارت حج نیابتی برای وی انجام دهند. بدیهی است این امکان وجود دارد که در زمان حیات موصی بلحاظ موانعی مانند خطر جانی نسبت به سفر حج مخالفت شود، لیکن پس از قبول بدون تردید بعد از فوت وی، باید پس از رفع مانع به موضوع وصیت عمل شود..
اینک با مثالی فرق این دو را برای خوانندگان نمایان میکنیم فردی وصیت میکند ۱۵ میلیون یا یک پنجم اموالش بعد از فوت وی از آن پسرعمه اش باشد این امر یک وصیت تملیکی است ولی اگر فرد وصیت کند بعد از مرگش وراث وی یا شخص دیگری عملی را انجام دهند مثل اینکه بعد از مرگش مقداری از اموالش را صدقه دهند یا وقف کنند. همانطور که در این مثال نمایان است در مورد اول (وصیت تملیکی) واسطه ای نبود ولی در مورد دوم (وصیت عهدی) واسطه ای (وراث یا شخص ثالث) هست.
عناصر وصیت
عناصر وصیت تملیکی
- موصی: یعنی وصیّت کننده، و به کسی گفته می شود که اقدام به وصیّت تملیکی یا عهدی می کند و داشتن اهلیت برای وی شرط شده است که شامل: بلوغ، عقل، اختیار، رشد، افلاس و ورشکستگی و مستی و بیهوشی است.
- موصی له: کسی است که از وصیّت منتفع می شود و به وسیله وصیّت تملیکی مالی به او واگذار می شود. موصی له نیز باید واجد دو شرط باشد تا وصیّت صحیح و نافذ باشد؛ یکی موجود بودن در هنگام وصیّت و دوم اهلیت تمتع داشتن[۱].
- موصی به: چیزی که به عنوان وصیّت پرداخت می شود و به دیگر عبارتی مالی است که مورد وصیّت قرار می گیرد و ممکن است عین باشد یا منفعت و یا حق، کلی باشد یا شخصی و امثالهم.
عناصر وصیت عهدی
- موصی
- وصی: کسی که به وصیّت عمل می کند و در لغت به معنای سرپرست شرعی و عامل به وصیّت است.
- موصی به
شرایط صحت وصیت نامه
از جهت شرایط صحت، وصیت نامه به دو دسته تقسیم میشود:
۱. وصیت کتبی:
اینکه وصیت به صورت کتبی در وصیتنامه مندرج شوند دارای اهمیت خاصی است. زیرا آخرین نوشته (وصیت کننده) به عنوان آخرین اراده وی تلقی می شود، و این موضوع موجب اطمینان خاطر موصی له (کسیکه بنفع او وصیت شده) میشود.
۲. وصیت شفاهی:
این نوع وصیت در موارد اضطراری مانند جنگ و زلزله که نمی‌توان تشریفات نوشتن وصیتنامه را رعایت کرد صورت می گیرد، و بدین صورت است که در حضور دو شاهد به‌طور شفاهی به عمل می آید، مشروط بر اینکه یکی از شاهدان مفاد وصیتنامه را با تاریخ روز، ماه و سال تنظیم کند و به امضای حاضران برساند.
نکته اول: اگر وصیت‌کننده تا زمان عادی شدن شرایط در قید حیات باشد، باید وصیتنامه‌ی خویش را با تشریفات صحیح قانونی تنظیم کند. بنابراین ممکن است شخصی شفاهاً وصیت کند و ورّاث هم به وصیت او عمل کنند،اگر چنانچه بین آنها اختلافی وجود داشته باشد، برای اثبات آن در دادگاه با مشکل روبرو خواهند شد.
نکته دوم: موصی میتواند در هر شرایطی از وصیت خود برگردد و وصیت دومی بعد از وصیت اول خود صادر کند. در این صورت وصیت دوم مورد پذیرش است و به اجرا درمی‌آید و وصیت اول اگر معارض با وصیت دوم باشد منحل می گردد. مثلاً فردی وصیت کرده یک سوم اموالش بعد از فوتش به احمد برسد و سپس وصیت میکند یک سوم اموالش بعد از فوت وی به رضا برسد.
شرایط طرفین وصیت
الف) شرایط موصی: وصیت کننده باید دارای پنج شرط باشد که عبارتند از: ۱- بلوغ ۲- عقل ۳- اختیار ۴- رشد ۵- عدم خودکشی[۲]. به عبارت دیگر، وصیت‌کننده باید اهلیت داشته و مجاز به تصرف در اموال خود باشد. لذا وصیت کودک، فرد دیوانه، مست و کسی که مجبور شده باشد و نیز محجوری که از تصرف در اموالش ممنوع است، صحیح نیست.
ب) شرایط وصی: وصی یا به عبارتی شخص اجرا کننده وصیت باید بالغ، مسلمان و قابل اطمینان باشد. بنابراین، وصیت به نابالغ، دیوانه و کافر صحیح نیست. ضمناً همین که وصی مورد اعتماد باشد، کافی است گرچه احتیاط آن است که عادل باشد.
از جمله شرایط دیگر اینکه، اگر وصی وصیت را بپذیرد و تا زمان مرگ وصیت‌کننده آن را رد نکند یا اگر رد کرد، به اطلاع او نرساند، اجرای وصیت بر وی واجب است. و اگر وصی پس از مرگ وصیت‌کننده از وصیت اطلاع یابد، حق رد آن را ندارد و باید آن را اجرا کند.
در مطالب قبلی در مورد انواع وصیت نامه صحبت کردیم که با مراجعه به این لینک آن را مطالعه نمایید.
سؤالات متداول
۱-امکان تغییر وصیت بعد از مرگ وجود دارد؟ پاسخ : بنا بر نظر فقها تغییر دادن وصیت بعد از مرگ وصیت کننده مطلقا حرام است،مگر اینکه وصیت کننده قبل از مرگ این حق را برای فردی قرار داده باشد. و از لحاظ قانونی امکان تغییر آن وجود ندارد و در صورت اثبات فرد تغییر دهنده به مجازات جعل محکوم می گردد. در دفاتر اسناد رسمی سند امروزه به صورت الکترونیک تنظیم میگردد لذا امکان جعل آن توسط جاعل وجود ندارد.
۲- آیا این امکان وجود دارد که مقداری از اموال وصیت شده که لازم الاجرا است عمل نشود و در مسیر دیگری صرف شود؟ پاسخ : خیر،فرد استفاده کننده به همان مقدار استفاده شده ضامن است.
۳-اگر ابهامی در وصیت وجود داشته باشد مثلا عدد نوشته شده در آن واضح نباشد در این صورت حکم چیست؟ پاسخ : براساس نظر فقها اگر وصیت نامه مبهم است و هیچ قدر متیقنی ندارد،تکلیفی وجود ندارد. برای مثال: فرض کنید وصیت نامه به گونه ای است که عدد نوشته شده در آن مشخص نیست مثلا معلوم نیست که ۲ میلیون نوشته شده است یا ۳ میلیون، در این حالت باید ۲میلیون اجرا شود. یا اینکه وصیت کرده یک میلیون به کسانی بدهیم ولی معلوم نیست که فقرا نوشته شده یا سادات،در این حالت قدر متیقن فقرای سید هستند،بنابراین اگر به فقیر سید یک میلیون پرداخت شود به وصیت عمل شده است.
۴- نحوی عمل به وصایای متعدد در یک وصیت نامه در صورت وصیت زائد بر ثلث به چه صورت است؟ پاسخ: اگر وصیت به صورت ترتیبی باشد به ترتیب به مورد وصیت عمل خواهد شد تا به یک سوم برسیم ولی اگر وصیت به نحو ترتیبی نباشد یک سوم وصیت برای همه اجرا خواهد شد. مثلاً فردی وصیت کرده یک سوم اموال مرا به ترتیب به این نحو خرج کنید
۱- صد میلیون تومان برای فقرا
۲- دویست میلیون برای یکی از بستگانم
حال کل ترکه متوفی ۳۰۰ میلیون شده که مورد بیش از یک سوم است در اینجا وصیت فقط نسبت به فقرا اجرا می شود.
اما اگر وصیت به این نحو باشد اموالم رو برای این امور صرف کنید: صد میلیون تومان برای فقرا، دویست میلیون برای یکی از بستگانم
حال کل ترکه متوفی ۳۰۰ میلیون شده که مورد بیش از یک سوم است در اینجا وصیت تا یک سوم نسبت به هم فقرا و هم بستگان اجرا می گردد.
۵- اگر وصیت در خصوص بیش از یک سوم بود آیا نیاز به تنفیذ ورثه دارد؟ و آیا ملاک اعتبار یک سوم قبل از فوت است یا بعد از فوت موصی؟ منظور از یک سوم اموال چیست؟
بله در صورتی که وصیت بیش از یک سوم بود نیاز به تنفیذ ورثه دارد. در مورد دوم براساس رویه قانون گذار ملاک اعتبار یک سوم زمان فوت می باشد. منظور از یک سوم اموال، اموال خالص متوفی است که دیون آن ادا شده است.
[۱] اهلیت تمتع یعنی توانایی دارا شدن حق. مثلاً اتباع خارجی نمیتوانند صاحب اراضی مزروعی در ایران شوند پس در این مورد اهلیت تمتع ندارند.
[۲] اگر فردی ابتدا اقدام به خودکشی کند مثلاً سم بخورد و سپس وصیت کند وصیت وی باطل است ولی اگر ابتدا وصیت کرده و سپس خوکشی کند وصیت وی صحیح است.
