انواع وصیت نامه کتبی مطابق قانون امور حسبی

گاهی پیش می آید که شخص وصیت‌کننده، گفته‌های خود خطاب به ورثه را بر ورقه‌ای از کاغذ با دست‌خط خودش می‌نویسد و از چند معتمد محل نیز می‌خواهد تا زیر آن را امضا کنند که به آن وصیت‌نامه عادی می گویند. البته اگر ورثه صحت و درستی آن را تایید کنند، معمولاً در مراجع رسمی پذیرفته می‌شود.

از منظر اصولی، نوشتن وصیت‌نامه به سه طریق انجام می شود:

الف) وصیت‌‌نامه‌ خودنوشت :

وصیت‌نامه خودنوشت به خط وصیت‌کننده یکی از انواع  وصیت نامه کتیبی است . دارای تاریخ به روز، ماه و سال به همراه امضای وصیت‌کننده است. برخی به لحاظ پنهان نگاه داشتن وصیت‌نامه و نیز به جهت تن ندادن به هزینه های محضر، این نوع وصیت نامه کتبی را ترجیح می دهند. در حالی که ممکن است به دلیل نداشتن اطلاعات حقوقی و در اثر اشتباهات قانونی، موارد خلاف مقررات در متن وصیت‌ نامه درج ‌شوند. متاسفانه دربین اقسام وصیت نامه کتبی می توان گفت ضعیف ترین و آسیب پذیرترین نوع وصیت می باشد. 

در وصیت نامه خود نوشت، فردی که قصد نوشتن وصیت‌نامه خودنوشت را دارد و بر اساس آن، می‌خواهد یکی از فرزندانش را از ارث محروم کند، با نوشتن چنین وصیت‌نامه‌ای، بدون دارا بودن اطلاعات حقوقی مورد نیاز در این زمینه، تصور می‌کند که اموالش در زمان پس از فوت، به طریق دلخواه و مورد نظر به وراثش منتقل شده و فرزند محروم از ارث البته به تصور خودش، هیچ بهره‌ و سهمی از این اموال نخواهد برد. لیکن باید بدانیم بر اساس ماده ۸۴۳ قانون مدنی: وصیت به زیاده بر ثلث ترکه، نافذ نیست؛ مگر به اجازه‌ وراث و اگر بعضی از ورثه اجازه دهد، فقط نسبت به سهم او نافذ است.

با این توصیف، افراد تنها می‌توانند تا میزان یک سوم از اموال خود را وصیت کنند . در صورت وصیت بر بیش از آن، نیاز به تایید وتنفیذ ورّاث می باشد. بر این اساس، دو سوم باقیمانده اموال، طبق قانون ارث بین وراث تقسیم می‌شود؛ زیرا کسی نمی‌تواند در وصیت‌نامه خود، وراث خود را از ارث محروم کند مگر اینکه در زمان حیات، تکلیف اموال خود را مشخص کرده باشد.

معایب وصیت‌نامه خودنوشت:

1. وصیت‌نامه خودنوشت یک سند عادی محسوب می‌گردد و ارزش و اعتبار بسیار کمتری نسبت به وصیت‌نامه رسمی که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم شده،دارد.

2. امکان طرح ادعای تردید نسبت به این وصیت‌نامه وجود دارد ولی در وصیت‌نامه رسمی چنین امکانی وجود ندارد.

3. امکان انکار وصیت‌نامه به علت عادی بودن سند وجود دارد در صورتی که در سند رسمی چنین نیست.

4. در دادگاه از ارزش استناد و اثباتی کمتری نسبت به سند رسمی برخوردار است.

5. امکان جعل آن در مقایسه با سند رسمی بسیار بیشتر است.

ب) وصیت‌نامه سرّی

یکی دیگر از انواع وصیت نامه کتبی ،وصیت‌نامه‌ سرّی می باشد. وصیت نامه سرّی ،وصیتی است که توسط موصی امضاء و لاک مهر می شود و در اداره ثبت محل اقامت او یا محل دیگری که در آیین نامه وزارت دادگستری معین شده است، به امانت گذارده می شود. بنابراین چنین مواردی ترکیبی از وصیت‌نامه رسمی و خود نوشت است. برخلاف وصیت خودنوشت این وصیت‌نامه به خط هرکسی می‌تواند باشد اما به طور مسلّم باید به امضای شخص وصیت‌کننده برسد . طبق قانون باید به اداره‌ ثبت محل اقامت وصیت‌کننده یا در مکانی که آیین‌نامه‌ مذکور تعیین کرده تحویل داده شود. البته طبق قوانین امور حسبی، شخص بی‌سواد نمی تواند وصیت سرّی تنظیم کند.

معایب وصیت‌نامه سرّی:

1. با توجه به این که لازم نیست وصیت به دست خط موصی نوشته شده باشد، این امکان وجود دارد محتوایی خلاف آن چیزی که منظور موصی است در آن ذکر شود.

2. هر چند این نوع سند را میتوان نزد اداره ثبت به امانت گذاشت ولی این موضوع ماهیت این سند را تغییر نداده است و در مقام دفاع سند عادی محسوب میگردد.

3. احتمال جعل در این نوع سند نسبت به سایر اسناد بیشتر است.

4. وصیت‌نامه سرّی قابل انکار است.

5. میتوان نسبت به این نوع وصیت‌نامه ادعای تردید را طرح نمود.

6. این سند نیز، سند عادی محسوب میگردد وارزش و اعتبار کمتری نسبت به وصیت‌نامه رسمی در دعاوی دارد.‎

ج) وصیت‌نامه‌ رسمی

وصیت نامه رسمی یک دیگر از انواع وصیت نامه های کتبی می باشد.بهترین نوع وصیت از بین اقسام وصیت، وصیت‌نامه رسمی است.زیرا امکان دخل و تصرف و جعل در آن وجود ندارد. به علاوه با ثبت این نوع از وصیت در دفاتر اسناد رسمی،‌ نگرانی‌های ناشی از گم شدن، تحریف شدن و از بین بردن وصیت‌نامه از بین می‌رود و اراده وصیت‌کننده از خطرات و وقوع حوادث مصون می‌ماند.

وصیت‌نامه رسمی، سندی رسمی و لازم‌الاجرا به شمار می‌رود و مفاد آن خواه ناظر به اموال منقول باشد و خواه ناظر به اموال غیرمنقول،‌ بدون نیاز به حکم دادگاه، قابل اجرا است و اسناد عادی تاب مقاومت در مقابل اسناد رسمی را ندارند. به عنوان مثال، دادگاهی که گواهی حصر وارثت را صادر می‌کند، به موضوع صحت اصالت سند و نیز رعایت تشریفات و سایر امور لازم درباره وصیت‌نامه عادی، به نحوی که در قانون امور حسبی و سایر قوانین مقرر شده است، وارد نشده و رسیدگی نمی‌کند.  فقط مراتب ارائه وصیت مزبور را در گواهی حصر وراثت ذکر می‌کند و چنانچه از حیث ثلث و مازاد بر آن اختلافی وجود نداشته نباشد، وصیت‌نامه بدون هیچ‌گونه منعی قابل اجرا خواهد بود.

مزایای استفاده از وصیت‌نامه رسمی:

1. سند رسمی است و بدون مراجعه به دادگاه نیز قدرت اجرایی دارد.

2. تمام محتویات و امضاهای موجود در آن رسمی قلمداد شده، معتبر و قابل استناد است.

3. فقط میتوان ادعای جعل را نسبت به آن طرح نمود و نمیتوان نسبت به محتویات و امضاهای آن اظهار تردید کرد.

4. طرح اداعای عدم اعتبار و اثبات کردن خلاف آن در محاکم بسیار دشوار است.

5. صرفه جویی در هزینه های دادرسی، کارشناسی و امثالهم.

6. افرادی که توانایی نوشتن ندارند، میتوانند با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی برای خود وصیت‌نامه تنظیم کنند.

7. با ثبت شدن وصیت‌نامه در دفاتر اسناد رسمی نگرانی در خصوص فقدان و تحریف آن از بین خواهد رفت.

8. در مقام اجرای وصیت‌نامه نیازی به اثبات اصالت ندارد و در بسیاری از موارد رجوع به دادگاه نیز ضرورت پیدا نمیکند.

9. سند وصیت‌نامه اگر در دفتر اسناد رسمی تنظیم شود هیچ گاه مفقود نخواهد شد چون نسخه اصلی و الکترونیکی آن در دفتر و نیز در سامانه ثبت موجود است و با مفقود شدن نسخه فیزیکی موجود در دست موصی یا موصی له موجودیت این سند کماکان محفوظ و باقی است.

نکته: برای اشخاص بی سواد تنها امکان تنظیم وصیت رسمی وجود دارد. اما اشخاص با سواد می‌توانند هر یک از انواع وصیت نامه را تنظیم کنند. البته از لحاظ عملی توصیه می‌گردد همه افراد اقدام به تنظیم وصیت نامه  رسمی نمایند .  مطابق قانون اسناد رسمی قابل انکار و تردید نمی‌باشند.